05 July 2025

Pager Ayu

Karya: Dede Mudopar

Tadina mah mugen. Horéam milu. Ngan si Uton mani maksa ngajak ngabaturan. Ngabaturan ka ondangan kawinan babaturanana di Maja.

Kuring jeung si Uton datangna rada pandeuri. Teu bareng jeung rombongan pangantén lalaki. Anjog ka tempat nu boga hajat téh balandongan geus pinuh ku tatamu ti pihak lalaki nu nganteurkeun jeung ti pihak awéwé nu nyampakkeun. Lah rék diuk di tukang wé, ceuk pikir. Tapi si Uton ngabebedol leungeun, séséléké ngajak diuk rada di hareup, tukangeun para sesepuh. Méh atra ningali akadna, cenah.

Katingali pangantén lalaki diuk dina korsi panjang diapit ku lebé jeung ajengan. Nyanghareupan méja nu jangkungna méh satuur. Na méja katangén aya surat kawin jeung kado dibungkus ku kertas nu rupana konéng emas. Jigana jerona mas kawin. Hareupeun éta méja aya deui korsi panjang nu kosong kénéh. Keur diuk pangantén awéwé meureun.

MC muka acara. Terus ngamanggakeun ka pangantén awéwé supaya diuk dina tempat nu geus disadiakeun. Korsi panjang téa. Kurunyung pangantén awéwé diaping ku pager ayu di kénca-katuhueunana.

Kuring merhatikeun panganten lalaki nu ngan katempo tonggongna. Katangén naék turun. Rénghap-ranjug. Geumpeur tayohna. Bisi salah ngomong dina waktu ijab kobul.

Pangangguran kuring ngarérét ka pager ayu katuhueun pangantén awéwé. Ké asa wawuh, ceuk pikir. Ngan saha éta? Di mana? Sugan pédah kahalangan nu make up nu kandél, jadi mani hésé nginget nu diteuteup téh. Uleng mikir. Nginget-nginget bari angger teu leupas neuteup si pager ayu. Inget! Gebeg. Ngagebeg. Yati. Geuning Yati. Enya Yati. Moal salah. Yati.

Geus teu kadéngé sora MC nu ngatur acara. Geus teu maliré deui runtuyan acara nu keur dilakonan. Kuring ngadon ngahuleng bari teuteup teu leupas ti si pager ayu. Tapi nu diteuteupna mah bangun teu sadareun, anteng wé tungkul bari ngiplik-ngiplik kipas. Ngipasan pangantén.

Enya Yati, gerentes haté. Yati nu éta. Nu baheula kungsi tapa salila-lila di jero haté. Yati nu tujuh taun katukang ngeusi sanubari tur teu bisa ditukeuran nu inten. Yati nu tungtungna ngajejewet haté kuring. Yati nu tujuh taun katukang ngudar jangjina. Jangji duaan. Jangji hirup babarengan. Yati nu ingkar tina jangji alatan kagoda ku banda. Kagoda ku harta. Kawin jeung harta.

Harita. Tujuh taun katukang. Yati kawin. Sanggeus kawin, tuluy manéhna pindah ti lembur. Ka Jatitujuh cenah pindahna téh. Dibawa ku salakina. Haté peurih. Peurih pisan. Pikeun ngabangbrangkeun haté nu tatu, kuring ngumbara ka Ciamis. Nya di Ciamis pisan kuring panggih jeung Nani. Nani nu anyeuna jadi pamajikan kuring. Nani nu bisa ngagantikeun Yati. Nani nu asih jeung geugeutna bisa matak poho ka Yati. Yati nu jadi indung budak kuring.

Tapi naha anyeuna nu kapikiran téh ngan Yati? Yati nu aya di hareupeun kuring. Lain Nani nu kapikiran téh. Lain. Tapi Yati. Teu inget ka haté nu kungsi raheut ku manéhna. Nu aya na haté téh ngan asih nu baheula leungit, kahilian ku asih nu anyeuna eunteup deui. Jadi deui. Hejo deui. Nyaliara deui.

“Alfatihah...”

Kuring ngarénjag. Sadar tina lamunan. Bakat husu ngalamun teu sadar geus réngsé akad nikah téh. Du’a panutup gé geus bérés. Tuluy dua pangantén diiringkeun asup ka imah... Angger diaping ku para pager ayu. Yati salah sahijina.

MC ngamanggakeun ka para tatamu supaya parasmanan heula. Si Uton, di gigireun cengkat.

“Hayu dahar heula, No!” ceuk si Uton.

“Nam we ti heula,” tembal kuring. Si Uton ngaléos, muru parasmanan. Kuring ngajentul kénéh dina korsi. Ngalamun kénéh. Ngalamunkeun si pager ayu téa. Yati téa. Aya nu noél kana cangkéng, kuring kagebah tina lamunan, barang dilieuk, geuning... Yati. Yati geus diuk di  gigireun.

“Kang Nono?” nanyana bari neuteup. Teuteupna. Teuteup nu baheula.

“Muhun, Yati?” tembal kuring.

“Muhun, Akang geuning aya di dieu? Damang Kang?” Yati imut. Imut nu baheula.

“Ieu nganteur réréncangan. Alhamdulillah damang. Yati bet aya di dieu? Sanés kapungkur basa ngalih téh ka Jatitujuh?” omong kuring.

“Pan dua taun kapengker abdi sareng pun lanceuk téh ngalih ka dieu, ka Maja. Nembé sataun di dieu, pun lanceuk ngantunkeun,” tembal Yati. Tungkul. Paromanna robah. Jadi alum.

“Ngantunkeun? Innalillahi,” ceuk kuring bari neuteup. Yati tungkul kénéh. Geuning Yati téh geus jadi randa, ceuk kuring na haté.

“Eu... Yat, tos kagungan sabaraha putra?” tanya téh, mengpajarkeun jejer omongan.

“Numawi, Kang, abdi mah teu gaduh putra. Ditakdirkeun moal gaduh turunan ku Pangeran. Ari Akang tos kagungan sabaraha?” tanya Yati bari beungeutna cengkat deui. Neuteup deui. Kuring teu langsung némbal. Ngahuleng heula. “Gabug” geuning Yati téh.

“Eu... Akang mah tos gaduh dua. Lalaki sadayana,” témbal kuring.

“Euleuh pameget sadayana? Karasép panginten nya? Jiga ramana,” ceuk Yati. Imut. Imut nu asa béda. Asa ngagoda. Haté jadi teu pararuguh rarasaan.

“Heuheu... muhun atuh,” témbal kuring bari nyéréngéh. Yati ngan imut.

“Euh Kang, sindang atuh ka rorompok, da caket ti dieu téh, tah lebet ka gang nu éta,” Yati nunjuk ka gang peuntaseun imah nu boga hajat.

“Mangga Yat, sanés waktos wé, isin ongkoh,” cekeng.

“Ih, iraha sanés waktos téh? Yu anyeuna wé sindang heula. Jih isin ku saha da teu aya sasaha. Yu Kang ngobrolna cuang di rorompok wé, méh rinéh ongkoh ngobrolna,” Yati néréwéco.

Kuring ngahuleng. Anéh. Haté nu baheula kungsi ngedalkeun “cadu” kudu ngomong deui jeung Yati anyeuna bet léah. Haté nu baheula gorowong ku Yati anyeuna bet jadi cageur ku kabungah. Bungah pédah panggih deui jeung Yati. Yati nu baheula...

“Mangga atuh,” kuring cengkat. Yati cengkat.

“Antosan heula sakedap, Yat!” ceuk kuring bari ngaléos rék néangan si Uton. Kapanggih si Uton keur nyerebung udud na korsi, bérés dahar tayohna.

“Ton, bisi rék balik mah jung wé ti heula. Heug pangbéjakeun ka Nani, kuring balikna peuting, da rék ka Talaga heula, rék nyimpang heula ka Wa Haji, kituh. Peupeujeuh nya Ton béjakeun,” ceuk kuring.

Katingali beungeut si Uton rada kerung. Pinuh kahéran. Kuring langsung ngaléos. Teu ngadagoan jawaban Uton. Muru Yati. Kabetot ku imut Yati. Yati nu baheula... [ ]

 

Jatinangor, 24 Pebruari 2010

 

Eunteung (Bagian 2 - Tamat)


Karya: Dede Mudopar (*) 



Tuluy kuring ngojéngkang ka pipir imah Mang Suma. Gigireun imah Mang Hadi. Dodongkoan. Si Emus nuturkeun. Datang ka pipir. Cingogo deukeut tatapakan. Kaayaan rada caang. Kasorot ku lampu ti gigireun imah Mang Suma. Hulu dielolkeun. Si Emus pindah ka gigireun. Ngelolkeun sirahna. Atra ka dapurna imah si Emus.

Kaayaan pipirna remeng-remeng. Ngan kacaangan ku lampu ti pipir imah Mang Hadi. Katingali aya jalma nangtung hareupeun panto dapur si Emus. Si Ohim. Teu salah. Dedeganna ogé. Tuluy manéhna keketrok. Keketrok sababara kali. Can aya nu muka. Kuring ngarérét heula ka si Emus. Beungeutna geuneuk. Huntuna kekerot. Kulutrak panto dapur si Emus aya nu muka. Nyi Wiwi jigana. Sup si Ohim asup. Kuring teu lemék. Hate bet milu heneg. Milu kekerot.

“Mus, kumaha ieu? Naha cuang buburak waé ku urang?”

Nu ditanya teu némbal. Kabayang kumaha rarasaan si Emus harita.

“Buburak wé lah,” ceuk kuring bari nguniang. Nangtung. Can gé ngaléngkah, si Emus kaburu metot leungeun.

“Ulah Kang! Keun waé,” si Emus ngomong bari milu nguniang nangtung. Tuluy ngaléos. Kuring kerung. Anéh. Héran. Asa hayang ambek. Keuheul ku si Emus! Euweuh peujitan kitu si Emus téh? Gerentes kuring. Kapaksa kuring nuturkeun. Keun hayang nyaho, rék kumaha cenah. Dituturkeun téh ngadon ka garduh. Nangkeup tuur deui. Kuring milu diuk gigireunana. Ibun mimiti nyaab. Hawa peuting nu biasana tiis teu karasa. Ngahéab nu aya. Kalah hareudang. Kakara rék pok ngomong, si Emus miheulaan.

“Kang, ulah waka lapor ka RT nya! Keun waé. Éta mah urusan kuring jeung Nyi Wiwi jeung si Ohim,” pokna.

Kuring teu némbal. Heneg. Da tadi téh rék ngomong rék lapor ka RT. Ari anyeuna si Emus ngomong kitu. Lain lalaki sia mah Mus! Mun ku aing mah geus dicacag tah si Ohim! Dipeuncit ku aing mah! Cekeng na jero haté.

Sora bueuk dina tangkal nangka teu eureun-eureun. Katambahan ku sora daun awi nu katebak angin peuting. Tangkalna milu kaoyagkeun. Ngaréot paadu jeung papadana. Sorana lir jalma nu patingcorowok. Kuring ngadon ngajaranteng. Asup kana lamunan séwang-séwangan.

Geus kadéngé aya nu tahrim di masjid. Si Emus ujug-ujug ngaléos. Teu ngomong heula. Kuring ngan nyérangkeun di tempat diuk. Kuring gé balik. Dibaturan ku nyecepna ibun janari. Nu angger teu karasa tiis. Teu matak niiskeun.

Datang ka imah langsung gogoléran. Teu bisa saré. Kabayang waé kajadian tadi. Kabayang waé beungeut si Emus. Nu geuneuk. Napsu. Tapi euweuh kawani. Si Emus nu euweuh peujitan. Lain lalaki! Danten sia mah Mus! Haté néréwéco waé. Tungtungna mah reup teu inget bumi alam.

Kuring kahudangkeun ku nu garandéng di jalan hareupeun imah. Ngarérét heula kana jam dinding. Geus tabuh sapuluh geuning. Kuring buru kaluar. Aya pamajikan keur guntreng waé jeung tatangga. Di jalan loba jalma lalumpatan ka kulonkeun. Aya ogé nu leumpang rurusuhan. Ka kulonkeun.

“Nyai, aya naon mani asa riweuh kieu?” cekeng nangtung dina golodog.

“Si Ohim aya nu meuncit, Kang!” témbalna rada ngagorowok. Kuring reuwas. Buru turun kana golodog.

“Di mana?”

“Di saung deukeut walungan. Tuh mayitna gé di ditu kénéh. Buru ka ditu! Geus aya pulisi malahan mah, anyeuna ogé geus bung-beng pulisi mah naréangan si Emus, curigauen ka si éta da ti isuk geus euweuh. Cenah mah tadi isuk-isuk aya nu manggihan di Talaga. Naék mobil jurusan Bandung. Rurusuhan,” pamajikan néréwéco.  

Kuring teu némbal. Asup deui ka imah. Buru disalin. Hareupeun eunteung. Neuteup kalangkang kuring na eunteung. Kolébat si Emus. Kolébat Nyi Wiwi. Kolébat si Ohim. Kolébat bedog. Patingkolébat. Na eunteung. Gidig kuring kaluar. Rurusuhan. [ ]

 

Jatinangor, 16 Maret 2010

(*) Mahasiswa Sastra Sunda Unpad tur aktif di Institut Nalar Jatinangor.

03 July 2025

Awéwé Dulang Tinandé: Kekurangan dan Keniscayaan

Sejauh pengetahuan saya yang amat terbatas, salah satu pertimbangan membuat judul buku kumpulan cerpen adalah diambil dari salah satu cerpen yang paling menonjol dalam buku tersebut. Lain itu, barangkali ada juga yang memutuskan mengambil salah satu judul cerpen yang dianggap mewakili secara keseluruhan—meskipun hal ini terkadang sangat sulit karena beragamnya tema yang terkandung kumpulan cerpen tersebut.

Jika bersandar pada dua alternatif di atas, buku kumpulan cerpen karya Wiranta alias Tjaraka yang berjudul Awéwé Dulang Tinandé (2011) rasa-rasanya kurang tepat untuk mewakili isi secara keseluruhan. Juga jika dihubungkan dengan catatan Ajip Rosidi pada pengantar buku ini yang berjudul “Kahirupan Sosial Urang Sunda dina Carita-Carita Tjaraka (Wiranta)”, pemilihan cerpen “Awéwé Dulang Tinandé”, hemat saya, tidak pas.

Mari kita urai. Cerpen “Awéwé Dulang Tinandé” mengisahkan rumah tangga seorang habib (warga keturunan Arab) yang tinggal di salah satu kecamatan di Cirebon. Rumah keluarga itu tak jauh dari kantor kecamatan. Sekelilingnya dipagar tinggi. Saat musim kemarau melanda, hampir semua tetangganya mengambil air dari sumur rumah keluarga habib yang entah mengapa tidak ikut kering.

Yang menjadi perhatian banyak orang sebetulnya bukan hanya air sumur, tapi juga istri sang habib yang masih muda, ramah, dan cantik. Berita ini akhirnya sampai juga ke telinga sang camat yang kala itu masih bujangan.

Suatu sore, camat berkunjung ke rumah habib dan pintu pagar tinggi dibukakan oleh istri habib. Keduanya kemudian menuju teras rumah dan disambut sang habib yang kakinya tengah sakit. Tuan rumah minta maaf karena belum menghadap camat baru itu ke tempat tinggalnya karena kakinya belum kuat.

Pada kunjungan berikutnya, sang habib ternyata tengah bertandang ke Betawi selama beberapa pekan, kebetulan saat itu bulan puasa. Dari obrolannya dengan istri habib yang cantik itu, camat akhirnya menyimpulkan bahwa istrinya habib adalah awéwé dulang tinanda, atau perempuan yang menerima apa saja perintah dan pemberian suaminya secara ikhlas—pada kasus ini sang suami, yakni habib, usianya jauh lebih tua, sering sakit kaki, dan kerap meninggalkan istri cukup lama.

Kenapa menurut saya cerpen ini kurang tepat diambil sebagai judul buku? Karena dari 19 cerpen yang dihimpun, cerpen “Awéwé Dulang Tinandé” tidak ada persaman apapun dengan cerpen-cerpen lainnya, alias hanya berdiri sendirian. Bandingkan misalnya dengan cerpen “Haturan Agan Nunung Rajainten”, “Mustika Ragrag”, “Kalangkang Béntang”, dan “Ménak Baheula” yang semunya disatukan oleh benang merah kehidupan para priayi atau menak. Malah jika harus mengambil salah satu cerpen tersebut untuk judul buku akan lebih tepat jika mengambil “Kalangkang Béntang”, sebab judul ini menggambarkan garis batas antara kaum menak dengan cacah atau rakyat biasa.

***

Secara keseluruhan, yang paling menonjol dari buku ini adalah cerpen “Haturan Agan Nunung Rajainten”. Cerita yang disimpan di bagian pertama ini membuatnya secara kualitas begitu berjarak dengan cerpen-cerpen lainnya yang kebanyakan terasa karikatural, atau setengah jadi karena si pengarang seperti ingin segera mengakhiri kisah.

“Haturan Agan Nunung Rajainten” menceritakan hubungan percintaan antara dua orang remaja yang secara sosial beda kelas. Nunung, anak menak. Sementara tokoh abdi (saya) sebagai narator adalah anak rakyat biasa, paling tinggi hanya menak kajajadén atau menak jadi-jadian.

Hubungan keduanya berlangsung lewat komunikasi atau suara narator yang amat menegaskan batas. Undak usuk basa begitu jelas: mana buat orang lain dan mana untuk diri sendiri. Perhatikan contoh berikut:

“Agan gugah, abdi hudang. Pahareup-hareup bari sili pelong. Agan nyusut lambey, abdi gé nyusutan biwir. Agan nyusutan karinget, abdi gé nyusutan késang...”

Di luar itu, cerpen ini juga ditulis secara tuntas, lengkap dengan narasi-narasi yang menjurus seksual, kelakuan para menak yang seenaknya, hingga tragedi yang memaksa para tokohnya untuk ikhlas menerima takdir.

***

Seperti beberapa pengarang Sunda lainnya, Tjaraka juga termasuk angkatan lama, artinya mengalami zaman sebelum perang. Ia lahir di Congéang, Sumedang pada tahun 1902 dan meninggal di Bandung tahun 1983.

Buku kumpulan cerpen para pengarang senior ini adalah ikhtiar para pengarang Sunda generasi yang lebih muda untuk mendokumentasikannya dalam sebuah himpunan. Seluruh cerpen dalam buku Awéwé Dulang Tinandé (2011) diambil dari majalah Manglé. Maka itu, segala kekurangannya adalah keniscayaan dari semangat mengarsipkan warisan literasi sastra Sunda. [irf]

 

02 July 2025

Absur: Rahasia Lelaki Tua yang Penyakitan

Saat saya masih kecil, setidaknya ada dua cerita yang disampaikan mama soal orang yang berpoligami tapi tak mau mengaku kepada istri pertamanya. Dua orang pelaku poligami ini masih terhitung saudara, bahkan tetangga.

Yang pertama, saat didesak oleh istrinya, alih-alih mengaku malah bersumpah yang mengerikan.

“Sok bapa, ngaku wé, da Ema mah tos rido,” kata istrinya.

“Teu, Bapa mah teu rumasa nyandung, mun Bapa ngabohong tujuh turunan Bapa kabéh tumpur!”

Yang kedua sumpahnya tak kalah mengerikan. “Daék hulu sagedé pedes!” katanya menyangkal bahwa dirinya telah berpoligami.

Barangkali mama memang mengatakan yang sebenarnya, atau mungkin hanya cocoklogi, tapi yang pasti apa yang nyata terjadi seperti berkaitan dengan sumpah-sumpah itu.  

Yang pertama, kehidupan anak-anak dan cucu-cucunya tak kunjung reda dilanda malang. Derita beruntun seperti badai tak hendak berlalu. Kematian tragis, jatuh miskin, kecanduan narkoba, dll.

Sementara yang kedua, entah kenapa, beberapa anaknya tumbuh dengan kepala yang ukurannya tidak biasa, lebih kecil dari manusia pada umumnya. Yang ini malah saat anaknya dari istri kedua telah besar, sengaja mencari saudara-saudara kandungnya sebapak lain ibu. Saat mereka dipertemukan, haru membuncah. Nyata bahwa sumpah bapaknya dusta belaka.

Novel Absur (2018) karya Hanna Djumhana Bastaman yang diterbitkan Pustaka Jaya kurang lebih menceritakan hal yang sama, yakni berpoligami tanpa izin atau sepengetahuan istri pertama.

Kata “absurd” dalam KBBI bermakna “tidak masuk akal; mustahil”. Pemilihan kata ini sebagai judul kiranya karena pola penceritaan alur mundur yang memakai gaya baru, yakni menceritakan pengalaman orang lain dengan menggunakan tokoh yang lain pula. Dalam novel ini konteksnya adalah laku bapak di masa lalu, dijalani oleh sang anak di masa kini—meski hanya dalam mimpi.

Sekali waktu, Aam Ramdani bermimpi bertemu dengan seseorang yang disebut sebagai adiknya. Padahal di kehidupan nyata dia tak punya adik, karena merupakan anak bungsu dari sembilan bersaudara. Penasaran dengan mimpi itu, dia akhirnya menemui kakak-kakaknya yang hanya tersisa dua orang.

Kedua kakaknya sama-sama menginformasikan bahwa Aam memang anak bungsu alias tak punya adik. Namun, dua bulan setelahnya, salah satu kakaknya mengatakan bahwa dia ingat satu peristiwa saat dulu bapaknya yang terserang penyakit gatal dan tak sembuh-sembuh, sempat berobat lama di Cijamblang.

Omih nama kakak Aam yang bercerita itu mengatakan bahwa dulu saat ia berkunjung ke kampung tempat bapaknya diobati secara tradisional, dia melihat seorang perempuan yang sedang mengandung.

“Tah, basa keur ngariung ngobrol katingal gigireun bumi aya awéwé keur sasapu. Sigana keur kakandungan. Kadéngé Mang Lebé naros ka Bapa lalaunan ‘béjakeun?’ cenah bari imut, ‘Entong’ waler Bapa. Téh Één karérét jebi saeutik. Saterusna mah uplek deui ngalobrol bari ngaropi,” kata Omih kepada Aam.

“Boa, boa bener Bapa téh kagungan garwa deui basa keur lalandong téa...” kata Aam.

Beralasan ceuk abdi mah. Kahiji, Bapa [harita] can pati sepuh, paling-paling gé 50 atawa awal 60-an. Sahandapeun umur abdi anyeuna. Kadua, aya sataunna teu mulih-mulih bari Ema gé carang angkat ka ditu kawantu dorésa di jalanna. Sing émut Bapa téh putrana aya salapan tangtos anjeunna pameget normal. Malah boa rohaka. Ari katiluna, mun enya ogé aya istri nu ngurus anjeunna tangtu ngaraos ragab, sabab lain muhrim. Apan sakitu nyantrina Bapa mah. Panghadé-hadéna ditikah...,” sambung Aam.

Setelah obrolan itu pikiran Aam tetap terpaut pada mimpinya, ihwal bertemu adik yang misterius itu.

Di usia yang sudah tak muda lagi, Aam kerap terbangun malam hari, salat tahajud, dan zikir sambil menunggu waktu Subuh. Suatu hari, saat zikir menanti Subuh, dia tertidur sembari tetap duduk dan bermimpi melakoni segala apa yang pernah dijalani bapaknya saat dulu berobat di Cijamblang. Dalam mimpinya dia berperan sebagai sang bapak yang berpoligami. Nah, novel ini hampir seluruhnya menceritakan lakon tersebut.

Di luar hal itu, novel ini memotret hal lain yang berkaitan dengan zaman menak. Yakni satu golongan yang karena dianggap berdarah biru sehingga banyak mendapat kemudahan akses terhadap harta dan jabatan. Bagaimana misalnya Bapa-nya Aam tak mendapat kesulitan sama sekali selama berobat. Oleh saudaranya, juga sesama menak, dia disediakan segala kebutuhannya. Bahkan cukup mudah untuk menikahi wanita lain yang usianya bertaut jauh dengan dirinya.

Saya yakin cerita ini juga menggambarkan keadaan sang pengarang—sesuatu yang oleh sebagian orang ditentang, mereka anti untuk mengait-ngaitkan karya dengan kehidupan pribadi pengarang.

H.D. Bastaman lahir di Padaherang yang sekarang masuk wilalah Kabupaten Pangandaran. Dia anak bungsu dari sembilan bersaudara. Bapaknya seorang pengsiunan halipah (khalifah)—pejabat (menak) di era Belanda yang berkaitan dengan urusan agama Islam.

Dengan latar keluarga seperti itu tentu saja dia paham bagaimana kehidupan menak sehari-ini. Maka tak heran jika di sejukur cerita dia lancar menggambarkannya.

Jika di mula catatan ini ada kisah tentang rakyat biasa yang berpoligami dan salah seorang berhasil menyembunyikan kelakuannya terhadap istri-istri pertama mereka, apalagi bagi seorang menak. Mudah saja bukan? [irf]


Wilujeng Énjing: Surat untuk Laki-laki Penakut

Dalam budaya Jawa dikenal istilah bibit (keturunan/asal-usul), bebet (status sosial ekonomi), dan bobot (kualitas diri/kepribadian dan pendidikan) dalam memilih pasangan hidup. Trilogi ini begitu populer hingga kadang menjalar ke suku-suku lain di luar Jawa.

Paham dan kepercayaan yang telah mengakar ini, berpadu dengan omongan saudara dan tetangga, juga salah paham, tak jarang melahirkan rasa minder, tak percaya diri, yang pada akhirnya kerap memakan korban, salah satunya Uca.

Pegawai biasa di salah satu kantor jawatan di Bandung ini sekali waktu bertemu dengan Anah—wanita pegawai kantoran—yang sama-sama hendak mencegat oplet menuju tempat kerjanya masing-masing. Pada pertemuan pertama keduanya langsung saling tertarik, tapi tentu saja tak langsung saling mengenal. Mau kenalan sayang sekali rasa malu lebih besar.

Baru pada pertemuan yang ketiga, keduanya berani saling mengucapkan, “Wilujeng Énjing.” Hanya itu. Tak lebih.

Namun, seiring hari yang terus berganti, mereka akhirnya berkenalan, dekat, dan berpacaran. Di titik inilah konflik mulai muncul. Ya, memang biasanya begitu, kan? Hubungan dua manusia kerap serupa lilin yang rapuh.   

Sekali waktu Uca berkunjung ke tempat tinggal Anah. Dalam perbincangan, sampailah pembahasan pada tempat kelahiran, dari mana berasal.

Anah berasal dari Kuningan, tepatnya di Jalan Pasapén, sebelah barat masjid agung. Singkatnya dia orang kota. Sementara Uca sebaliknya, meski dia juga sama berasal dari Kuningan, tapi kampung halamannya di Ciwaru, tepatnya di Pasirkadempét, jauh di desa.

Karena sadar dari kampung, Uca seketika minder. Padahal menurut Anah, dari mana saja berasal, dari kota atau dari kampung, bukan itu yang utama, melainkan prinsip dan agamanya.

“Tina pok-pokan jeung pasemonna ku abdi katangén yén anjeunna téh isineun pédah asalna tilembur singkur anu jauh ti kota. Ieu téh hartina, anjeunna ngarasa leuwih handap batan urang kota pituin, ngarasa henteu satata jeung urang kota. Cék saha henteu kolonial. Pandangan jeung sikep hirup kitu téh geus teu merenah jaman anyeuna mah. Ku abdi henteu bisa ditarima, da puguh mangrupa warisan jaman kolonial jeung féodal,” kata Anah kepada Ikah, kawannya.

Rasa rendah diri Uca kian bertambah saat Anah mengaku bahwa dirinya anak seorang pensiunan mantri polisi. Ia menganggap orang tua Anah lebih tinggi derajatnya dibandingkan orang tuanya yang bekerja sebagai petani.

“Apan ku pandangan jeung sikepna kitu téh ngandung harti yén anjeunna geus nempatkeun darajat patani leuwih handap batan pangsiunan mantri pulisi, hartina ngahinakeun patani, ngahinakeun sepuhna sorangan anu sakuduna dimulyakeun,” sambung Anah.

Apa yang dirasakan Uca, yakni minder saat tahu pasangannya secara status dan ekonomi lebih dari dirinya, kiranya bukan urusan dia seorang. Kiwari, masih banyak laki-laki yang “kuméok méméh dipacok”, mundur teratur karena merasa keluarganya lebih rendah daripada keluarga pacarnya. Ini tentu saja beralasan, bisa jadi dia khawatir nanti keluarganya dianggap tidak setara dan dihinakan. Tapi bukahkah itu juga bisa dianggap sebagai ketakutan yang berlebihan?

Saya ambil contoh nyata. Adik kawan saya hendak melamar pacarnya yang anak seorang pensiunan TNI AU, orang Bandung kota. Kepada calon mertuanya dia berkata,”Bapak, saya orang kampung, orang Jampang, lembur yang jauh dari pusat Kota Sukabumi. Saya kerja di sebuah toko, dan hendak melamar anak bapak. Kiranya bapak mengizinkan.”

“Jika bapaknya tidak ngasih, ya sudah, yang penting saya sudah sampaikan apa adanya,” kata dia kepada saya saat bersua di kampung, di sebuah mudik lebaran.

Nyatanya sang mertua merestui, kini dia sudah beranak dua. Sehat sentosa.

Kembali ke cerita Uca dan Anah, selain minder, Uca juga ternyata kerap berlaku lancung. Mula-mula dia jadi guru di kampungnya. Tapi karena ingin jadi orang kota, dia akhirnya mengajukan pindah dengan sejumlah uang pelicin.

Di Bandung, saat ditempatkan di sebuah jawatan, dia berkesempatan untuk kuliah dengan dibiayai kantor. Namun, karena ingin hidup mewah, dia sibuk “berbisnis” hingga melupakan kuliah dan bahkan jarang masuk kerja.

Menghadapi dua noda pada diri Uca, yakni minder dan lancung, Anah muntab. Ia yang jujur dan menginginkan suami yang juga jujur—sesuai dengan prinsip hidupnya, akhirnya tak kuasa membendung amarah.  

Bagaimana kesudahannya? Pembaca bisa mengikutinya langsung di novela setebal 43 halaman ini. Ceritanya sederhana, tapi relevan dan menohok bagi setiap laki-laki yang tingkat keberaniannya begitu mengkhawatirkan. [irf]